„Światła, światła i pracy dla ubogiego kraju i ludu” - rok 2022 rokiem Ignacego Łukasiewicza

Decyzją Sejmu RP rok 2022 został poświęcony Ignacemu Łukasiewiczowi w dwusetną rocznicę urodzin. Ów wybitny farmaceuta położył podwaliny pod współczesny przemysł naftowy nie tylko w Polsce, ale i na świecie. Jest powszechnie znany jako wynalazca lampy naftowej. Był on jednak nie tylko chemikiem i przemysłowcem; był również zawołanym społecznikiem i gorącym patriotą.

Dokładna data urodzin Ignacego Łukasiewicza nie jest znana- urodził się 8 lub 22 marca 1822 roku we wsi Zaduszniki nieopodal Sandomierza. Pochodził ze zubożałej szlacheckiej rodziny ormiańskiego pochodzenia. Jego ojciec, Józef, brał udział w powstaniu kościuszkowskim. Po jego upadku w obawie przed represjami ze strony Rosjan przeniósł się spod Płocka do Galicji, gdzie utrzymywał siebie i rodzinę dzierżawiąc gospodarstwo. W 1830 roku rodzina Łukasiewiczów przeniosła się do Rzeszowa, gdzie młody Ignacy podjął naukę w gimnazjum. Niestety, dane mu było uczyć się tam tylko cztery lata. Śmierć ojca (1836 r.) i pogorszenie sytuacji majątkowej rodziny zmusiły młodzieńca do podjęcia pracy. Zatrudnił się jako praktykant w aptece Antoniego Swobody w Łańcucie, gdzie miał możliwość kontynuowania nauki w zakresie chemii i farmacji. W 1840 roku zdał egzamin zawodowy. Jako pomocnik aptekarski zatrudnił się w rzeszowskiej aptece Edwarda Hübla, gdzie kontynuował naukę.

W Rzeszowie zawarł znajomość z Edwardem Dembowskim, zwanym „Czerwonym Kasztelanicem”. Był to ciekawy człowiek, potomek konserwatywnej rodziny szlacheckiej, jednocześnie wyznawca radykalnych jak na tamte czasy poglądów lewicowych ukształtowanych pod wpływem Hegla i utopistów francuskich. On też wprowadził Łukasiewicza w szeregi Towarzystwa Demokratycznego Polskiego (TDP), organizacji która dążyła do wywołania kolejnego powstania na ziemiach polskich. Jako agent TDP w Rzeszowie Ignacy aktywnie brał udział w przygotowaniach do powstania. Niestety, władze cesarskie miały dobre rozeznanie w działaniach polskich spiskowców. Chcąc zapobiec przyłączeniu się Rzeszowa do powstania krakowskiego, 19 lutego 1846 roku policja aresztowała Łukasiewicza i jego współpracowników. Młody farmaceuta trafił do więzienia we Lwowie, gdzie spędził niemal dwa lata- wypuszczono go 27 grudnia 1847 roku. Opuszczenie więzienia nie oznaczało jednak końca jego kłopotów. Jako podejrzany otrzymał zakaz opuszczania Lwowa i znajdował się pod stałym nadzorem policyjnym.

W sierpniu 1848 roku Ignacy Łukasiewicz rozpoczął pracę w aptece „Pod Złotą Gwiazdą”, której właścicielem był Piotr Mikolasch. Dzięki wstawiennictwu swojego nowego przełożonego mógł opuścić Lwów i rozpocząć studia na Uniwersytecie Jagiellońskim. Ostatni semestr i egzaminy końcowe odbył jednak na Uniwersytecie Wiedeńskim. Po zdobyciu tytułu magistra farmacji Ignacy Łukasiewicz powrócił do Lwowa i ponownie zatrudnił się w aptece Mikloscha, gdzie wraz z drugim farmaceutą, Janem Zehem, rozpoczął badania nad ropą naftową.

Dziewiętnastowieczne apteki bardzo różniły się od współczesnych. Dziś za produkcję lekarstw odpowiadają wielkie koncerny, które gotowymi produktami zapełniają sklepowe pułki. Niegdyś aptekarze sami przygotowywali leki. Musieli zatem posiadać dużą wiedzę zarówno z zakresu medycyny jak i chemii. Przy aptekach funkcjonowały laboratoria przygotowujące składniki i mikstury. W poszukiwaniu zysku farmaceuci badali również nowe substancje po cichu marząc o odkryciu panaceum, lekarstwa na wszelkie dolegliwości, które przyniesie im sławę i pieniądze.

Łukasiewicz zjawił się pod drzwiami apteki Mikloscha z butelką ropy naftowej, którą chciał poddać destylacji. Wzbudziło to wesołość jego kolegów, którzy śmiali się, że Ignacy chce z ropy zrobić wódkę. Łukasiewicz jednak nie żartował i wcale nie miał na myśli alkoholu.

Ropa naftowa w Galicji była powszechnie znana jako olej skalny lub kipiączka. We wschodniej Małopolsce jej złoża były bogate. Zdarzało się, że sposób naturalny wypływała ona na powierzchnię. Używano jej do smołowania łodzi oraz dachów a po wymieszaniu z torfem lub nawozem jako smarowidła do osi wozów. Była również używana jako środek leczniczy w medycynie ludowej. Ropą smarowano odmrożenia ale także skórę dotkniętą świerzbem i stawy zaatakowane przez reumatyzm. W aptece Mikloscha można było również zakupić bardzo drogi specyfik o nazwie Oleum Petrae Album. Była to sprowadzona z Włoch oczyszczona ropa naftowa, używana do leczenia chorób skóry oraz na problemy żołądkowe. Początkowo Łukasiewicz chciał sprawdzić, czy da się go produkować z lokalnej ropy. Wraz z Janem Zehem Łukasiewicz udoskonalił proces oczyszczania ropy dzięki czemu pod koniec 1852 roku uzyskali naftę, którą pod nazwą Oleum Petrae rectificatum zaczęli sprzedawać w aptece jako lekarstwo. Nowy środek nie zdobył jednak uznania klientów. Łukasiewicz z Zehem, wierząc w swoje odkrycie zawiązali spółkę i zaczęli destylować miejscową ropę. W międzyczasie jednak Łukasiewicz kontynuował eksperymenty, dzięki czemu udało mu się uzyskać z ropy m.in. benzynę.

Być może wówczas Ignacy Łukasiewicz przypomniał sobie czasy, gdy pracował w aptece w Łańcucie. Bywał wówczas w gorzelni należącej do ordynacji Potockich. Jej pracownicy do oświetlenia używali lekko oczyszczonej ropy, którą sami produkowali. Łukasiewicz postanowił do tego samego celu wykorzystać naftę. Potrzebował jednak odpowiedniej lampy, gdyż dotychczasowe lampy olejowewypełnione nowym paliwem groziły wybuchem. Z pomocą przyszedł mu miejscowy blacharz Adam Bratkowski, który skonstruował zgodnie ze wskazówkami Łukasiewicza pierwszą lampę naftową. Nowy wynalazek początkowo nie wzbudził zainteresowania, jednak wśród pierwszych klientów był lwowski szpital, który zakupił500 kilogramów nafty i kilka lamp. 31 lipca 1853 roku w godzinach nocnych pojawiła się pilna potrzeba operowania pacjenta z zapaleniem wyrostka robaczkowego. Operacja przeprowadzona przy świetle lampy Łukasiewicza zakończyła się sukcesem, co przyniosło wynalazcy sławę.

Wydarzenia następnych miesięcy są dość tajemnicze. Być może pomiędzy współpracownikami doszło do jakiegoś konfliktu, gdyż w 1854 roku spółka Łukasiewicza i Zeha rozpadła się, a ten pierwszy przeniósł się w okolice Gorlic pozostawiając wyprodukowane już lampy Mikloschowi. Jan Zeh pozostał we Lwowie, gdzie założył sklep naftowy. Doszło jednak do tragedii i jego sklep spłonął, a w pożarze zginęły jego żona i siostra. Załamany Jan Zeh do końca życia pracował jako aptekarz.

Przeniósłszy się do Gorlic Łukasiewiczzatrudnił się w aptece, którą następnie wydzierżawił. Nie porzucił jednak zainteresowania ropą. W odróżnieniu od Jana Zeha kierował się ambitną wizją stworzenia prawdziwego przemysłu naftowego. Wszedł w spółkę z Tytusem Trzecieskim, na którego ziemi znajdowało się złoże ropy. W Bóbrce otworzyli wspólnie pierwszą na świecie kopalnię ropy a w pobliskich Ulaszowicach rafinerię. Początki były jednak trudne. Praca przy wydobywaniu ropy i jej destylacji była bardzo niebezpieczna. Raz po raz dochodziło do pożarów. Pierwsze szyby naftowe kopane były ręcznie przez robotników, którzy skarżyli się na groźne opary. Łukasiewicz, aby zapobiec wypadkom kazał przy szybach umieszczać ręcznie napędzane wentylatory, które tłoczyły powietrze na dół. Najcięższy kryzys przyszedł w 1859 roku. Tego roku spłonęła rafineria w Ulaszowicach, a samego Łukasiewicza dotknęła osobista tragedia- zmarła jego dwuletnia córeczka. On się jednak nie poddał; zawarł nową spółkę z braćmi Zielińskimi, którzy w Klęczanach odkryli złoże doskonałej ropy. W latach 60-tych XIX w. przedsiębiorstwo Łukasiewicza rozwijało się dynamicznie. Otwierał nowe kopalnie i rafinerie. Nawiązał również kontakt z inżynierem H.Walterem, który wprowadził wiercenie udaroweumożliwiające bezpieczne kopanie głębszych szybów. Dzięki wprowadzeniu napędu parowego jego szyby sięgały głębokości 200 metrów. Nie zaniedbał poszukiwań nowych złóż ropy; w tym celu zatrudnił geologa Juliusza Notha.

W 1870 roku Ignacy Łukasiewicz zrezygnował ostatecznie z dzierżawy apteki w Jaśle, poświęcając się tylko rozwijaniu przemysłu naftowego i działalności społecznej, która już od lat była dla niego bardzo ważna. Choć od czasów powstania krakowskiego Łukasiewicz był na liście podejrzanych politycznie i nie mógł się osobiście angażować w działalność konspiracyjną, wspierał finansowo powstanie styczniowe. Po upadku powstania w swoim domu przyjmował uchodźców, którzy musieli ukrywać się przed władzami carskimi i pomagał im w dalszej drodze.

W 1865 roku zakupił folwark we wsi Chorkówka przy którym wybudował kaplicę dla mieszkańców wsi. W okolicy był znany jako „Ojciec Łukasiewicz”. Dla swoich pracowników założył kasę bracką, która w razie wypadku przy pracy wypłacała odszkodowanie a gdyby doszło do trwałego kalectwa- dożywotnią rentę. Opłacała ona również stypendia dla zdolnej młodzieży a nawet dawała posagi dla biednych dziewcząt. Zakładał również kasy gminne, które udzielały nisko oprocentowanych pożyczek dla mieszkańców. Ufundował również dwie szkoły w Chorkówce: powszechną i koronkarską. Był również wielkim miłośnikiem sadownictwa. Z jego inicjatywy pobocza dróg obsadzano drzewami owocowymi. O same drogi również dbał; mawiano, że w powiecie krośnieńskim drogi są brukowane guldenami Łukasiewicza i że są one najlepsze w całej Galicji. Za działalność charytatywną w 1873 roku otrzymał od papieża Piusa IX tytuł Szambelana Papieskiego.

W 1877 roku Ignacy Łukasiewicz został wybrany posłem na sejm galicyjski. Należał do koła lewicy demokratycznej. Głównym polem jego działania byłoprawne uregulowanie funkcjonowania przemysłu naftowego. Na jego wniosek zmieniona została ustawa o górnictwie, dzięki czemu prywatne fundusze mogły szeroko inwestować w nową gałąź przemysłu. Postarał się także o rządowe dotacje dla nowo zakładanych kopalni ropy oraz finansowanie szeroko zakrojonych badań geologicznych, które zaowocowały powstaniem mapy geologicznej Galicji. Popierał także rozwój szkół, występował w obronie polskich podręczników szkolnych i wspierał rozliczne inicjatywy społeczne. Posłem pozostawał do swojej śmierci w 1882 roku.

Ignacy Łukasiewicz nie postarał się nigdy o ochronę patentową metody destylacji, którą opracował wraz z Janem Zehem. Ten drugi pod koniec maja 1853 roku złożył wniosek o uznanie przywileju pierwszeństwa w zakresie przetwarzania ropy naftowej, lecz osobista tragedia sprawiła, że nie kontynuował on swoich badań, a jego nazwisko popadło w zapomnienie. Dwa lata później wyniki swoich prac nad ropą naftową opublikował Benjamin Silliman Junior, który na lata usunął w cień odkrycia Polaków. Jednak w czasie, gdy Amerykanie dopiero otwierali pierwszy szyb naftowy, kopalnia w Bóbrce wydobywała już 5 ton surowca na godzinę. Łukasiewicz chętnie dzielił się swoją wiedzą. W 1870 roku zjawili się u niego wysłannicy Johna Rockefellera, amerykańskiego potentata naftowego. Chcieli oni kupić wyniki jego prac nad destylacją ropy. Łukasiewicz odpowiedział, że nie ma wiedzy na sprzedaż i oprowadził gości po swoich zakładach. Uważał, że wiedzą należy się dzielić.

Ignacy Łukasiewicz był niezwykle skromnym człowiekiem, lecz stał się w pewnym momencie bohaterem skandalu. W 1857 roku wziął ślub ze swoją o piętnaście lat młodszą siostrzenicą Honoratą Stacherską. Z uwagi na bliskie pokrewieństwo łączące małżonków Łukasiewicz musiał starać się o dyspensę u papieża, które to starania pochłonęły małą fortunę. Małżeństwo okazało się zgodne i kochające. Łukasiewicz ponoć mawiał do niej, gdy wymawiała mu, że cuchnie naftą: „ja śmierdzę, żebyś ty mogła pachnieć, Honorciu”. W 1859 roku Łukasiewiczów dotknęła tragedia- zmarła jedyna córka pary, dwuletnia Marianna. Honorata wspierała męża w jego działalności charytatywnej- to z jej inicjatywy powstała szkoła koronkarska w Chorkówce. Po śmierci męża Honorata nie potrafiła jednak utrzymać przedsiębiorstwa. Przeżyła męża o piętnaście lat i zmarła w zapomnieniu i biedzie w Krakowie.

Ignacy Łukasiewicz zmarł nagle 7 stycznia 1882 w sześćdziesiątym roku życia na zapalenie płuc. Dzięki jego działalności pod koniec XIX wieku na terenie Galicji prężnie działał nowoczesny przemysł naftowy. Całym swoim życiem Ignacy Łukasiewicz realizował ideał przemysłowca- organicznika. Dbał o rozwój swojej małej ojczyzny, za co został nagrodzony honorowym obywatelstwem Gorlic i Jasła. Udzielał się charytatywnie i troszczył się o najbiedniejszych. Majątek nie był jego celem. Miał w zwyczaju co pewien czas umażać długi swoim dłużnikom. Dowodem jego skromności są słowa, które wypowiedział krótko przed śmiercią: „Panowie, urodziłem się w kapocie, w kapocie całe życie chodzę, pozwólcie mi w niej umrzeć.”