480 rocznica śmierci Mikołaja Kopernika

W związku z 550 rocznicą urodzin i 480 rocznicą śmierci rok 2023 został uznany przez Senat Rzeczpospolitej Polskiej za Rok Mikołaja Kopernika. 

Mikołaj Kopernik  obok Marii Skłodowskiej- Curie jest najbardziej znanym na świecie polskim uczonym. W pamięci zapisał się jako astronom, który „wstrzymał słońce, ruszył ziemię”, ale jak na prawdziwego człowieka renesansu przystało, nie ograniczał się w swoich rozważaniach do jednej dziedziny wiedzy. Spuścizna Kopernika obejmuje również ekonomię, medycynę, poezję i matematykę. Jego praca zapoczątkowała zmianę w sposobie uprawiania nauki znacznie głębszej natury, sięgającej filozofii. Zmiana ta nazywana jest przełomem kopernikańskim.
 Spór o narodowość Kopernika rozpoczął się w XIX wieku, kiedy kształtowały się nowoczesne narody. Zarówno Niemcy jak i Polacy twierdzili, że wybitny astronom był ich krajanem. Sam Kopernik prawdopodobnie nie zrozumiałby tego sporu, jego tożsamość była ukształtowana zgodnie z realiami średniowiecza. Sam siebie określał jako „Nicolaus Nicolai de Thuronia”, czyli Mikołaj, syn Mikołaja, z Torunia. Urodził się w Toruniu 19 lutego 1473 roku. Jego ojciec, Mikołaj, był kupcem pochodzącym ze Śląska. Matka, Barbara, wywodziła się z zamożnej rodziny mieszczańskiej Watzenrodów. Mikołaj Kopernik dorastał zatem w niemieckojęzycznym środowisku patrycjatu miasta hanzeatyckiego, jakim był Toruń, jednakże zawsze uważał się za poddanego króla polskiego. Jego pierwszym językiem był niemiecki, lecz najprawdopodobniej potrafił także biegle mówić po polsku. Mikołaj Kopernik był jednak przede wszystkim obywatelem renesansowej Europy- jego najważniejsze dzieła powstały w języku łacińskim.
 Gdy Mikołaj Kopernik miał 10 lat, zmarł jego ojciec. Chłopcem zaopiekował się wuj Łukasz Watzenrode, biskup warmiński. Zamierzał on uczynić Mikołaja lub jego brata, Andrzeja, swoim następcą.  Zadbał, by chłopcy otrzymali najlepsze możliwe wykształcenie. W 1491 roku bracia Kopernik rozpoczęli studia na Akademii Krakowskiej. W tym czasie przeżywała ona swój złoty wiek. Mikołaj zetknął się wówczas z najwybitniejszymi umysłami  Polski, wśród których byli wybitni astronomowie tamtych czasów Marcin Bylica i Marcin Król. Studia w Krakowie młody Mikołaj Kopernik zakończył w 1495 roku, ale nie był to koniec jego edukacji. Dzięki protekcji wuja wraz z bratem udał się do Włoch, by studiować najpierw na uniwersytecie w Bolonii a następnie w Padwie. Poznał wówczas zagadnienia prawa, medycyny a także grekę. W roku 1500 był w Rzymie, gdzie miał okazję oglądać zaćmienie księżyca.
 Mikołaj Kopernik wrócił do Polski w 1503 roku. Następne lata związane są z pracą dla wuja, biskupa Łukasza. W życiu Mikołaja Kopernika był to czas wzmożonego wysiłku. Wuj angażował go w zarządzanie sprawami ekonomicznymi diecezji, powierzał sprawy natury prawniczej i politycznej. Odbiło się to na życiu prywatnym astronoma, który nie miał czasu poświęcić się swojej prawdziwej pasji, astronomii. W tym czasie dokończył rozpoczęte jeszcze podczas studiów tłumaczenia poetyckich „Listów” Teofilakta Symokatty z greki na łacinę i sporządził mapy Warmii. 
 Protektorat biskupa Watzenrode zakończył się po roku 1507, kiedy to Mikołaj Kopernik obrał inną drogę od tej naznaczonej mu przez wuja. Astronom opuścił bezpośrednie otoczenie biskupa i przeprowadził się najpierw do Fromborka a następnie Olsztyna. Sprawował tam szereg funkcji administracyjnych, dbając o dobra kapituły warmińskiej. Warmia w tym czasie podnosiła się powoli ze zniszczeń wywołanych długotrwałymi wojnami z Zakonem Krzyżackim. Wiele kwitnących niegdyś wsi ziało pustkami. Kopernik dbał, by ziemie te wróciły do użytku. Świadectwem jego dbałości są skrupulatnie prowadzone zapiski w księdze Lokacje łanów opuszczonych, gdzie własną ręką opisywał jakiej pomocy i na jakich zasadach udzielał kolonistom. W tym też czasie zdobył wiedzę ekonomiczną, która pozwoliła mu sformułować zasadę zwaną dziś prawem Kopernika- Greshama, opublikowaną  w traktacie Rozprawa o urządzeniu monety (1526 r.). Kopernik zauważył, że ludzie chętniej wydają nowe monety o mniejszej zawartości srebra, niż stare, które wykonane były z lepszego kruszcu. Uznał zatem, że gorszy pieniądz wypiera z rynku lepszy, ponieważ ludzie  będą zachowywać lepsze monety dla siebie. Rozwiązaniem tego problemu zdaniem Kopernika był ścisły nadzór nad biciem monety sprawowany wyłącznie przez monarchę i utrzymanie ich stałej wartości. 
 W 1519 roku wybuchła wojna z Zakonem Krzyżackim, zwana „wojną rycerską” (1519-1521). Warmia po raz kolejny stała się areną zmagań zaciężnych oddziałów polskich i krzyżackich. Wobec ucieczki wielu członków kapituły ciężar zapewnienia obrony warmińskim twierdzom przed krzyżackimi zagonami spadł na barki Kopernika. W 1520 roku jako administrator dóbr olsztyńskich zorganizował  obronę tego miasta. Zatroszczył się o dobre zaopatrzenie twierdzy w broń i amunicję, pisał również listy do króla Zygmunta Starego zapewniając o swojej lojalności i prosząc o przysłanie dodatkowych sił dla wzmocnienia szczupłej załogi zamku. Niestety, jego listy wpadły w ręce Krzyżaków. Przypadkowo jednak król dowiedział się o złej sytuacji Olsztyna z innych źródeł i wysłał silny oddział na pomoc. Dzięki temu zamek olsztyński utrzymał się w polskich rękach. Po wojnie Mikołaj Kopernik jako członek kapituły warmińskiej występował z oskarżeniem przeciwko wielkiemu mistrzowi, Albrechtowi Hohenzollernowi i domagał się zadośćuczynienia za straty Warmii. 
 Około 1530 roku Mikołaj Kopernik wycofał się z działalności publicznej i osiadł we Fromborku, gdzie poświęcił się obserwacji nieba. Żył skromnie i oszczędnie. Kupił narożną basztę zamku, gdzie urządził swoje obserwatorium.  Kopernik pragnął opublikować wyniki swoich badań nad ruchem ciał niebieskich, które prowadził przez niemal całe życie. Po raz pierwszy zasady systemu heliocentrycznego Kopernik wyłożył w dziele zwanym Małym Komentarzem (Commentariolus) napisanym w 1512 lub 1513 roku. Dziełko to pozostawało jednak szerzej nieznane, a sam astronom poświęcił się pracy nad jego poszerzoną wersją. W 1535 roku w imieniu Mikołaja Kopernika wydania jego pracy podjął się w Krakowie Bernard Wapowski, ale zmarł nim zdołał tego dokonać. W tym czasie Kopernik zyskał potężnego patrona w postaci nowego biskupa warmińskiego, Jana Dantyszka. Pomimo że nie było między nimi sympatii, Dantyszek konsekwentnie wspierał dzieło Kopernika. Zainteresował nim profesora matematyki z Wirtembergii, Jerzego Retyka, który przybył osobiście by zapoznać się z dziełem fromborskiego astronoma. Był on zachwycony logicznością i klarownością wywodu i podjął się wydania „O obrotach sfer niebieskich” (De revolutionibus orbium coelestium). Retyk dopiął swego i rewolucyjne dzieło Kopernika ukazało się drukiem w Norymberdze w 1543 roku. Nie wiadomo, czy astronom zobaczył swoją pracę wydrukowaną. Pół roku wcześniej doznał udaru mózgu i częściowo sparaliżowany był przykuty do łóżka. Wedle opowieści otrzymał jeden z pierwszych egzemplarzy w przededniu swojej śmierci, która miała miejsce 24 maja 1543 roku.
 O obrotach… zapoczątkowało w nauce przewrót kopernikański. Na czym on polegał? Wbrew obiegowej opinii, średniowiecze było okresem ożywionej działalności umysłowej, była ona jednak ograniczona religijnym paradygmatem. Nauka nie mogła podważać nauczania Kościoła, a nad jej prawomyślnością czuwała inkwizycja. Choć koncepcja heliocentryczna znana była już w starożytności (Arystach z Samos), dopiero Kopernik przy pomocy matematyki udowodnił, że Ziemia i inne planety okrążają Słońce, wykonując przy tym inne ruchy. Było to radykalne zerwanie z dominującym przekonaniem, że Ziemia jest centrum wszechświata. Kopernik podważył wyjątkowość Ziemi, sprawił, że stała się jedną z wielu planet. Dla uczonych pojawiła się frapująca możliwość, że wszechświat jest większy niż się spodziewali. Urodzony pięć lat po śmierci Kopernika włoski filozof Giordano Bruno twierdził, że wszechświat jest nieskończony, gwiazdy są odległymi słońcami wokół których krążą inne planety, na których być może istnieje życie (między innymi to twierdzenie zaprowadziło go w 1600 roku na stos). Kościół nie mógł obalić wyliczeń Kopernika, mógł tylko umieścić jego dzieło na Indeksie Ksiąg Zakazanych. Uczeni, którzy tak jak Bruno i Galileusz byli zwolennikami heliocentryzmu, narażali się na kłopoty ze strony Świętego Oficjum. Kościół nie mógł jednak powstrzymać rozwoju nauki i musiał się z nią pogodzić- „O obrotach…” zostało usunięte z Indeksu w 1835 roku. Pierwsze polskie wydanie dzieła Mikołaja Kopernika, jednego z najwybitniejszych polskich uczonych ukazało się w 1854 roku.
 Mikołaj Kopernik jest jednym z najwybitniejszych polskich uczonych. Jego nazwisko stało się symbolem pragnienia wiedzy i zawierzenia nauce. Dziesiątki szkół i instytucji nauki w Polsce obrało go sobie za patrona. Mikołaj Kopernik jest jednak także wzorem życia prowadzonego skromnie, poświęconego nauce i pracy, nie unikającego obowiązku. W tym sensie, Mikołaj Kopernik może być wzorem dla każdego z nas.