Zabytki wokół nas

18 kwietnia obchodzony jest na świecie Międzynarodowy Dzień Ochrony Zabytków, który został ustanowiony w 1983 roku przez Międzynarodową Radę Ochrony Zabytków (ICOMOS). Jest to święto wszystkich osób, które wkładają wiele wysiłku w ratowanie zabytków i opiekę nad nimi - konserwatorów, historyków sztuki i architektury, urbanistów, archeologów i przedstawicieli innych zawodów pracujących na rzecz ochrony zabytków, a także wszystkich odpowiedzialnych właścicieli, opiekunów i zarządców obiektów zabytkowych. Jest to także okazja, by zwrócić uwagę na zabytki w naszym otoczeniu.

Zabytki otaczają nas zewsząd, choć często nie zdajemy sobie z tego sprawy. Gdy myślimy „zabytek”, przed oczyma stają nam średniowieczne zamki i katedry, egipskie piramidy, rzymskie ruiny. Wokół nas jest jednak wiele śladów ludzkiej działalności wartych zachowania i chronionych, których zdajemy się nie dostrzegać. W Czarnkowie na przykład ochronie podlega średniowieczny układ urbanistyczny z rynkiem i otaczającymi go uliczkami. Czym zatem jest zabytek i dlaczego warto go chronić? Zgodnie z Ustawą o Ochronie Zabytków, zabytek to nieruchomość lub rzecz ruchoma, będąca dziełem człowieka lub związana z jego działalnością i stanowiąca świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, której zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Zabytkiem może być więc nie tylko budowla, ale też np. mebel lub stanowisko archeologiczne. Pokazują, jak niegdyś żyli ludzie, co było dla nich ważne, wartościowe i piękne. W pochodzącym z XVI wieku kościele pw. św. Marii Magdaleny w Czarnkowie oglądać możemy pamiątki po dawnych właścicielach miasta - rodzinie Czarnkowskich. Wśród nich znajduje się renesansowy nagrobek kasztelana bydgoskiego Macieja i jego żony, ufundowany przez jego synów. Kasztelan wyobrażony jest na nim tak, jak pragnęli żeby został zapamiętany jego synowie - jako szlachetny rycerz w zbroi. Pamięć jest dla ludzi bardzo ważna, dzięki niej mamy poczucie więzi z przeszłymi i przyszłymi pokoleniami. Ta więź nas kształtuje, pomaga stworzyć tożsamość. Czarnkowscy traktowali kościół pw. Marii Magdaleny jako rodzinną świątynię. Dziś, gdy Czarnkowskich już nie ma, służy ona wszystkim mieszkańcom miasta i nie tylko.

Zabytki kształtują także nasze otoczenie pod względem estetycznym. Często otaczamy je ochroną ze względu na ich wyjątkowe walory architektoniczne lub artystyczne. Zabytek potrafi być prawdziwą wizytówką miasta. Przykładem mogą być chociażby Bazylika Mariacka w Krakowie i żuraw w Gdańsku. Dziś sylwetki tych budynków jednoznacznie kojarzą się z tymi miastami i są wykorzystywane chociażby w materiałach promocyjnych. Miasta o zabytkowej architekturze urzekają klimatem i przyciągają rzesze turystów. Coraz częściej władze miejskie dostrzegają to i dbają, by nie „zaśmiecać” urokliwych uliczek szpecącymi dodatkami w postaci np. reklam. W tym celu w wielu polskich miastach podjęte zostały tzw. uchwały krajobrazowe (Kraków, Leszno, Tarnów, Piła).

Dziś rozumiemy, że zabytki są dobrem wspólnym, które wszyscy powinniśmy chronić. Nie zawsze tak było. Cenne zabytki były niszczone i dewastowane z różnych powodów. W 2001 roku oburzenie na świecie wywołało postępowanie afgańskich talibów, którzy materiałami wybuchowymi zniszczyli kamienne posągi Buddy w Bamianie z VI w. n.e. Początków ochrony zabytków możemy dopatrywać się już w czasach starożytnych. Cesarze rzymscy wydawali edykty z elementami dbałości o dziedzictwo przeszłości. Wespazjan na przykład nakazał odbudować świątynię Jowisza Kapitolińskiego oraz sporządzić kopię trzech tysięcy spiżowych tablic, które uległy zniszczeniu w wyniku pożaru 69 r. Teodozjusz I (378-395), którego trudno posądzić o sprzyjanie poganom, wielokrotnie wyrażał troskę o dawne świątynie. Choć zabraniał sprawowania w nich kultu, nakazywał podległym sobie urzędnikom, aby je remontowali oraz pozwalał ludziom na ich zwiedzanie. Wyrażał przy tym troskę o wartość artystyczną tych budynków, nakazując wyburzanie szpecących je dobudówek. Epoka renesansu przyniosła rozbudzone zainteresowanie dorobkiem starożytności i przeszłości. Uczeni humaniści tamtych czasów podjęli wysiłek poznania i zabezpieczenia na przyszłość tegoż dziedzictwa. Na dworze papieskim powstało stanowisko konserwatora zabytków, które cieszyło się wysokim prestiżem, na przykład w 1515 roku objął je wybitny malarz Rafael (Rafaello Santi). Działalność renesansowych mecenasów sztuki w zakresie ochrony zabytków miała oczywiście charakter prywatny. Mecenasi dbali o tworzenie własnych kolekcji, które miały cieszyć oczy ich i ich gości. Prowadziło to niejednokrotnie do niszczenia historycznych miejsc, które były odzierane ze zdobiących je dzieł sztuki. Naukowe zainteresowanie ochroną zabytków związane jest z kształtującą się od drugiej połowy XVII wieku kulturą oświecenia. W 1667 roku na uniwersytecie w Uppsali powstało Kolegium Starożytnicze, którego zadaniem było skatalogowanie zabytków Szwecji. Przełomowym wydarzeniem w dziejach ochrony zabytków było odkrycie ruin Pompejów i Herkulanum. Te rzymskie miasta zostały pogrzebane podczas erupcji Wezuwiusza w 79 roku. Natura kataklizmu, który je dotknął, sprawiła, że zachowały się one pod ziemią w bardzo dobrym stanie. W 1748 roku rozpoczęły się prace mające na celu wydobycie ruin Pompejów na powierzchnię ziemi. Działania te były opisywane w prasie, co wzbudziło w europejskiej opinii publicznej zainteresowanie rodzącą się archeologią. Modne stało się odwiedzanie słynnych historycznych miejsc: Pompejów, Forum Romanum, Akropolu, Stonehenge, średniowiecznych zamków. Powodowało to dewastację tych miejsc. Podróżni poszukiwali pamiątek, więc miejscowi często szabrowali zabytki. Z Pompejów zrabowano setki rzeźb, amfor i innych obiektów. W Egipcie kwitł handel papirusami, sztuką starożytną i mumiami. Naukowcy zdawali sobie sprawę, że historyczne dziedzictwo należy otoczyć opieką i tworzyli działające w tym kierunku towarzystwa. W połowie XIX wieku coraz więcej państw brało na swe barki te obowiązki. W 1843 roku powstał w Prusach pierwszy Urząd Konserwatorski. Wkrótce podobne instytucje powołały Bawaria, Wirtembergia, Francja i Wielka Brytania. W 1931 roku w Atenach odbyła się międzynarodowa konferencja na której zjawili się najwybitniejsi ówcześnie konserwatorzy. Owocem prac tejże konferencji była Karta Ateńska, ustanawiającą międzynarodowe normy postępowania konserwatorskiego, które w wielu aspektach są aktualne do dziś.

Początki ochrony zabytków na ziemiach polskich sięgają pierwszej połowy XIX w. Za pierwszą próbę objęcia dziedzictwa historycznego na ziemiach polskich opieką prawną uchodzi projekt ustawy zgłoszony przez hr. Artura Potockiego w 1825 roku władzom Rzeczpospolitej Krakowskiej. Nie doczekał się on jednak uchwalenia. Pierwsze działania nakierowane na skatalogowanie i objęcie ochroną zabytków polskich podjęły władze zaborcze. Pruski Urząd Konserwatorski dokonał skatalogowania zabytków nieruchomych Pomorza, Wielkopolski i Śląska. Podobny katalog dla zaboru rosyjskiego sporządziła komisja, na czele której stał Kazimierz Stronczyński. Myśl konserwatorska najprężniej rozwijała się jednak w Krakowie, gdzie działało wielu wybitnych konserwatorów, którzy tworzyli teoretyczne podwaliny dla działalności przyszłych pokoleń. Jak ważnym tematem dla Polaków stało się pielęgnowanie dziedzictwa narodowego świadczy fakt, że polska służba konserwatorska została powołana dekretem Rady Regencyjnej już 31 października 1918 roku.

Coraz częściej małe, lokalne społeczności oddolnie podejmują się trudu ratowania cennych dla nich zabytków. Przykładem może być uratowany przed ruiną przez lokalnego nauczyciela i jego uczniów spichlerz w Jankowie Drawskim, który stał się centrum lokalnej aktywności. Zabytki pełnią ważną rolę w otaczającym nas świecie, pomagają nam zachować więź z przeszłymi pokoleniami, nadają charakteru naszemu otoczeniu. Chyba nikt nie zaprzeczy, że starówki takich miast jak Kraków, Wrocław czy Toruń mają niezaprzeczalny urok. Czarnków, choć nieporównanie mniejszy, również urzeka. Nie miejsce to, by wymieniać jego zabytki. Aby je poznać można sięgnąć po wydany w ubiegłym roku przewodnik „Szlaki turystyczno - historyczne”, który w ciekawej i przystępnej formie poprowadzi nasze kroki śladami najpiękniejszych czarnkowskich zabytków.